سرویس وبلاگدهی رایگان

حکیم سعدالدین نزارى قهستانى (ه ق 645-721 مطابق با 626-699 شمسى) از سرایندگان بزرگ نیمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم است. اغلب تذکره نویسان از او به‏نام نزارى فوداجى بیرجندى یاد کرده‏اند.
نزارى سه پسر به اسامى محمد، شهنشاه و نصرت داشته است. فرزند اول او محمد مى‏باشد که شعر نیز مى‏سروده و در عنفوان جوانى در گذشته است. نزارى در اشعار خود که ضمناً اعتقاد او را به بهشت جاودان مى‏رساند ، در مورد فرزندانش چنین سروده ‏است:


مرا فضل بخشنده دین و داد
دو فرزانه فرزند شایسته داد
شهنشاه و نصرت به بخت جوان
گرامى دو شایسته مهربان
سه بودند از ایشان یکى‏از قضا
ز دارالفنا شد به دارالبقا
خداوند بر رفته رحمت کناد
به فردوس اعلاش ماوا دهاد


برخى از اشعار حکیم حکایت از اعتقاد او به مشرب باطنیان دارد . او معتقد است که اعتقاد به امامت و پیروى از اهل بیت (ع) رااز پدر خویش آموخته است .


حق ازین پیش که در پیروى اهل البیت
معتقد کرد به اثبات امامت پدرم
چه قیامت که نمى‏دیدم اگر پیش از مرگ
ظاهرالعین نمى‏کرد کرامت پدرم


نزارى پیوسته مورد حسادت حسودان و معاندان و متعصبان زمان خود بوده و اغلب او رابه ملحدین نسبت مى‏داده ‏اند. درحالى که هر غزل او تیغى بران در برابر ملالت گران دوران و یاوه سرایان زمان بوده است. او در برابر چنین نسبت‏هائى شعر خیام را تکرار مى‏کرد:


کفر چو منى گزاف و آسان نبود
محکم تراز ایمان من ایمان نبود
در دهر چو من یکى وآن هم کافر
پس در همه دهر یک مسلمان نبود
 

و یا در جایی دیگر چنین میسراید:


چرا ملحد همى خوانى‏کسى را کو به صد برهان
ز قرآن و خبر کرده است اثبات مسلمانى
تو خواهى ملحدم خوان خواه مشرک
اگر ناحق نداند ، حق علیم است


بسیارى از شعرا ونویسندگان از آن جمله جامى شاعر و عارف نامدار سده نهم برخى از اشعار حافظ را متأثر از اشعار حکیم نزارى مى‏دانند و یا به عبارت دیگر معتقدند که حافظ از شیوه نزارى پیروى کرده است.نزارى هم عصر سعدى بوده است. در بیرجند به حقیقت یا افسانه از دید و بازدید این دو چنین حکایت مى‏کنند: نزارى براى مصاحبت با سعدى رهسپار محل سکونت او مى‏شود . سعدى از او پذیرائى شایانى مى‏کند . نزارى از این وضع‏ دلتنگ مى‏شود و به جاى چند ماه فقط چند روزى مى‏ماند و باز مى‏گردد . وقتى سعدى رهسپار محل سکونت نزارى مى شود ، نزارى از او به سادگى پذیرائى مى‏کند. وقتى سعدى پس از مدتى تصمیم به بازگشت مى‏گیرد ، نزارى در شب هاى آخر از او پذیرائى شایانى مى‏کند . آن گاه سعدى متوجه بازگشت سریع نزارى و پذیرائى معمولى از او در ایام اقامتش مى‏شود و بر مراتب دوستى آنها افزوده مى‏گردد .
درکتاب تاریخ آل یاسر مشهور به حسامى واعظ ، ضمن بیان هم عصرى حکیم نزارى با سعدى ، آمده است که این دو با هم در شیراز و بیرجند صحبت داشته‏اند . و شیخ یکى دو نوبت به عشق صحبت با او از شیراز به بیرجند آمده و ذکر او را در منظومات خود آورده است.
از تألیفات مهم حکیم به دیوان هاى زیر مى‏توان اشاره کرد :
1- سفرنامه که شرح سفر دو ساله نزارى به سال 678 هجری قمری(3) به اصفهان     است و شامل 1200 بیت مى‏باشد. و بروزن مثنوى معنوى است.
2- ادب نامه که داراى دوازده باب است و بر اساس شاهنامه فردوسى،کلیله و دمنه ‏و... در 50 سالگى به سال 695 هجری قمری تنظیم کرده است .
3- ماجراى شب و روز که‏درسال 699 ه ق سروده ‏و شامل 550 بیت است .
4- مثنوى ازهر و مزهر که بر وزن خسرونامه عطار و خسرو و شیرین نظامى مى‏باشد. وشامل 10000 بیت و در سال 700 هجری قمری سروده است .
5- دستورنامه که مشهورترین مثنوى نزارى مى‏باشد و بروزن اسکندرنامه نظامى ‏در اوایل سال 689 ( 710 شمسى) سروده است .
غالب تذکره نویسان از نزارى با لقب حکیم یاد کرده‏اند لیکن او دراین باره چنین گوید :


ز نادانى نزارى را گروهى
چنان دانند کو مردى حکیم است


حکیم نزارى درسال 720 و یا 699( 721 شمسى) چشم از جهان فرو بسته است. مزار او در خیابانى که به نام و افتخار او در بیرجند نامگذارى شده و محل زیارت اهل بصیرت مى‏باشد ، واقع است .
ي

روحاني جليل القدر آيت الله حاج سيد­كاظم حائري در سال 1331 قمري و در كربلاي معلي در خانواده اي متدين و داراي 6 فرزند متولد شد . پدر بزرگوار ايشان ، از بزرگان و برجسته گان روستاي فلارگ بود . تحصيلات مقدماتي را در کربلا نزد علماي بزرگ زمان آموخت . سن 14 تا 20 سالگي اش را در بيرجند گذراند و همانجا به تحصيلاتش ادامه داد در اين زمان به منظور تحصيل عازم نجف اشرف شد و از محضر اساتيد بزرگي چون آيت الله نائيني و سيد ابوالحسن اصفهاني و آيت الله حاج آقاي حسين قمي بهره برد.

حائري سال ها در حوزه مقدسه معارف علوي در نجف اشرف کسب فيض کرده بود و در صف مبارزترين اصحاب آيت الله فقيد مرحوم حاجي آقا حسين قمي زعيم وحيد و مجاهد فريد دوران اخير اسلام بود و در آخرين سفري که فقيد سعيد و مجاهد بزرگ اسلامي براي ترميم خرابي ها و اصلاح مفاسد ديني به ايران تشريف آورد حائري بزرگوار در جبهه جهاد مقدس اسلامي افتخار هم رکابي و هم عناني آن بزرگوار را داشت و با يک عالم شوق و غرور ديني با جبهه بشاش و با نشاط خاطر در برابر گروه الحاد مبارزه مي طلبيد.

ثمره زندگي آيت الله حاج سيد ­كاظم حائري ، 3 پسر و 5 دختر بود كه حاصل زندگي اين عالم والامقامه از زندگي با دو همسرش بود كه در اينجا بيشتر با آن ها آشنا مي شويم. همسر اول ايشان سركارخانم ربابه بيگم اشكوزي بود كه پدر بزرگوارش از علماي نجف بود و فرزندان ايشان: سيدمحمد (امام جماعت و ساكن تهران) ، بي­بي معصومه بيگم  (خانه دار و ساكن بيرجند) ، مرحوم بي­بي فاطمه (همسر يکي از تجار بيرجندي) ،مرحوم سيدابوالحسن (مهندس تأسيسات و نماينده مجلس) ، بي­بي صديقه (فرهنگي ) ، سيدعلي (دكتراي جامعه شناسي و استاد دانشگاه فردوسي) ، بي­بي خيريه بيگم (فرهنگي)مي باشند. همسر دوم آيت الله حاج سيدكاظم حائري ، سركارخانم بي­بي زهرا بود كه بعد از فوت همسر اول ايشان ، با اين بزرگوار ازدواج نمود. از بي­بي زهرا خانم يك فرزند به نام بي­بي قدسيه كه فرهنگي و شاغل در آموزش و پرورش مي باشند ، به جا مانده است.

ويژگي هاي اخلاقي:

جهاد و تلاش در راه تحصيل:
آيت الله حاج سيدكاظم حائري ، تحصيلات مقدماتي را در كربلا نزد علماء بزرگ زمان آموخت . سن چهارده تا بيست سالگي را در بيرجند گذراند و به تحصيلاتش ادامه داد . در اين زمان به عزم تحصيل راه ديار غرب پيش گرفت و به مقصد نجف موطن اسلاف به پشت سر نهاد . او از همان ابتدا شوق شديد به علوم دينيه داشت و به آنچه مي خواند ايمان داشت . مدتي دراز از ايام صبي و شباب را به مطالعه و تدريس گذراند.

حق گويي و حق طلبي:
آيت الله حاج سيد كاظم حائري، يكي از دانشمندان و وعاظ شهير و متدين واقعي قاينات بود ، آن مرحوم به صفات پسنديده حق گويي و مخالفت با سالوس و ريا كه بيشتر در مجامع زاهدنمايان عصر رسوخ دارد آراسته بود . معنويت اسلامي را چنانكه بايد و خداوند متعال خواسته به سمع مردم مي رسانيد ، داعي به سوي حق و انسانيت بود.

بي اعتنايي به مال دنيا و ساده زيستي:
آيت الله حاج سيدكاظم حائري به دليل سجايا و فضايل اخلاقي خاص و منحصر به فردش ، طرفداران و ياران بي شماري داشت . يكي از مريدان ايشان كه در تهران ساكن بود 50 كيسه برنج و 10 حلب روغن را ارسال كرد تا به خرج خانواده ايشان برسد و چون مي دانست كه ايشان اين موارد را قبول نمي كند و به فقرا و نيازمندان كمك خواهد كرد اين مواد غذايي را به آقا صيقلي (امين منزل آيت الله حائري) داد و قرار شد كم كم به خانه آيت الله حاج سيدكاظم حائري بياورد . ولي به محض مطلع شدن اين عالم پارسا و يگانه از اين كار دستور داد تا اين مواد را بين نيازمندان توزيع و تقسيم كنند و تنها يك كيسه برنج براي خانواده نگه داشت.

كمك به نيازمندان، ايتام و مستمندان:
برادر بزرگوارم نيمه هاي شب سوار بر مركب خود به در خانه هاي نيازمندان مي رفت و به صورت ناشناس به آن ها كمك مي نمود . هرگاه كسي به علت ارادت به شخص ايشان مالي را به ايشان هديه مي كرد ، آن را وقف نيازمندان و مستمندان مي نمود . تاجران و ثروتمندان بيرجندي به دليل اعتمادي كه به آيت الله حاج سيدكاظم حائري داشتند ، ايشان را امين خود داشته و خمس و زكات خود را به ايشان مي دادند تا به هر نحوي كه صلاح مي­داند بين مردم مستمند توزيع كند. پدر گرانقدرم وقتي فوت نمودند مقدار كم و ناچيزي از پول در اختيار داشتند ، چرا كه همواره تمركز لطف و توجه او به ايتام ، مستمندان و فقرا بود و به مال دنيا وابستگي و دلبستگي نداشت.

ساخت مسجد جامع علوي:

آيت الله حاج سيدکاظم حائري در سال 1332 شمسي بنا به درخواست و دعوت هاي مکرر مردم، حب به وطن و عشق به خدمت به بيرجند آمد . اين روحاني بلند مرتبه در اوايل ورودش مسجد جامع چهاردرخت را براي نماز اختيار کرد و تعميراتي نيز در اين مسجد انجام داد. عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آيت الله حاج سيد کاظم حائري غوغا مي کرد. او چنان در پيروي دستورات پروردگارش در جهت خدمت به خلق و گره گشايي از کار مردم غرق شده بود که تمامي تلاش خويش را جهت انجام اين رسالت به کار مي بست. بدون شک يکي از انگيزه هاي اصلي ساخت مسجد علوي خدمت به مردم بود.

بي­ بي معصومه حائري، دختر بزرگوار آيت الله حائري نيز در مورد انگيزه ساخت مسجد چنين مي گويد که "پدر گرانقدرم در سفرشان به مکه ، چشم شان به مسجدي مي افتد که بر سر در آن نوشته شده بود "مسجد اموي" ايشان بعدها تعريف کردند که از همان زمان قصد و نيت خود را بر اين قرار دادم که خداوند توفيقي دهد تا مسجدي بسازم و آن را "مسجد علوي" نامگذاري کنم. اين قصد و نيت هميشه فکر مرا مشغول کرده بود و منتظر فرصتي بودم تا آن را عملي سازم. "

وفات:

مرگ ناگهاني عالم جليل القدر و روحاني بلندمرتبه ، آيت الله حاج سيدكاظم حائري ، اين برگزيده زمان و اين بزرگوار بي­مانند ، كه عمري از خم نماز شب ، ساغر گرفته بود در 23 رجب 1377 برابر با 24 بهمن و در سن 46 سالگي نداي حق را لبيك گفت. جنازه آن مرحوم را كه غرق در گل شده بود ساعت 7:30 از منزل بيرون آوردند . ازدحام جمعيت به قدري بود كه در عرض يك ساعت شايد صد متر راه پيموده نمي شد.علماء بزرگ، آيات شهر و آقاي ناصح فرماندار، رؤسا، كاركنان ادارات كشوري، لشگري و فرهنگيان و عموم طبقات در عقب جنازه حركت مي كردند . صداي گريه مردم قطع نمي شد و جمعيت از ده هزار نفر متجاوز بود . جنازه را به مدرسه طلاب بردند و پس از غسل به مسجد آن مرحوم (مسجد جامع علوي) كه روز قبل از فوت خود دستور ساخت قبرش را داده بود به خاك سپردند . مناجات و نيايش هاي خالصانه اش در كوچه هاي عبورش به مسجد جاري است و عطر حضورش را اگر خوب استشمام كني هنوز اطراف مقبره اش مي تواني حس كني.

آيت الله دكتر محمد ابراهيم آيتي از وعاظ و خطباي بزرگ و نامي خراسان و ايران در سال 1294 هجری شمسی در روستاي گازار از توابع شهرستان بيرجند در خانواده اي روحاني و خوشنام متولد شد. وي از هفت سالگي براي فراگيري از قرآن مجيد و خواندن كتابهاي فارسي مذهبي و اخلاقي و از قبيل اين ها وارد جلسات استادان آن زمان در شهر خود گرديد. در سيزده سالگي به شهر بيرجند رفت و ادامه تحصيل خود را در كنار اساتيد بيرجند گذراند. در حوزه علميه بيرجند از محضر بزرگاني هم چون حاج شيخ محمدباقر آيتي، حاج شيخ محمد حسين آيتي، شهيد مطهري، مرحوم شيخ غلامرضا فاضل، حاج شيخ محمدعلي رباني و مرحوم ملا محمد دهكي كسب فيض كرد. سپس در سال 1312 جهت ادامه تحصيل به حوزه علميه باقريه مشهد عزيمت ‌كرد و در آن جا از محضر بزرگاني چون مرحوم ميرزا حسين فقيه سبزواري، ميرزا مهدي اصفهاني، شيخ هاشم قزويني، شيخ مجتبي قزويني، اديب نيشابوري و حاج شيخ حسن پايين خياباني بهره جست.  مرحوم آيتي پس از آن از سال 1320 تا 1329 در بيرجند به موعظه و تدريس اشتغال داشت و سپس به تهران مهاجرت كرد و از سال 1334 در دانشكده علوم معقول و منقول آن زمان به تدريس پرداخت. در سال 1340 از رشته معقول و منقول دانشگاه تهران به اخذ درجه دكتري نايل گرديد و سپس در تهران اقامت كرد و علاوه بر تدريس، به موعظه و خطابه و به درس تفسير در حوزه علما و اهل معرفت و تقوي اشتغال داشت. وي به كمك استعداد شگرف و حافظه قوي كه داشت به فاصله چند ماه زبان انگليسي را آموخت و بر آن مسلط شد و در زمان كوتاهي مورد توجه علماي اعلام قرار گرفت به طوري كه آية ا... مرتضي مطهري مكرر در سخنراني ها و نوشته هاي خود از سجاياي اخلاقي و تحقيقات علمي او ياد كرده است. استاد آيتي كنار تدريس و تحقيق در امر تبليغ نيز اثرگذار بوده‌اند و در جلسات سخنراني انجمن مهندسان و جلسات ماهانه ديني دانشجويان و اساتيد دانشگاه شركت فعال داشتند. مرحوم آيتي، مرحوم شهيد بهشتي و مرحوم طالقاني از شخصيت‌هايي‌اند در جريان سازي تبليغ ديني از دانشگاه‌ها نقش بنيادين ايفاءکردند. آيتي در تحقيقات خود، رويكرد نو و بديعي در تقرير و بازخواني تاريخ اسلام داشته‌اند كه آثارشان از سوي بزرگاني همچون مرحوم مطهري مورد تقدير قرار گرفته و در تاريخ تحليلي اسلام از منابع مرجع قرار گرفته است. وي در تحقيقات خود، از رويكرد فرهنگي- تبليغي نيز غافل نماند و آثار تأثيرگذاري در اين عرصه نيز از خود به جاگذاشته‌اند: 1- سرمايه سخن اثري است داراي 80 مقاله كه با همكاري سيدمحمدباقر سبزواري تهيه و تدوين شده است. درباره مناسبت‌هاي مذهبي با هدف ارتقاء و غني سازي سطح علمي و محتوايي تبليغ ديني نگارش يافته است. دكتر آيتي علاوه بر تدريس و موعظه در تهران روزهاي جمعه در شميران تفسير قرآن مي گفت. در يكي از روزهاي جمعه (17 مهرماه 1343) در حالي كه براي درس تفسير به طرف شميران مي رفت به علت تصادف در سن 51 سالگي درگذشت و بعدازظهر همان روز، راديو تهران خبر درگذشت اين عالم فرهيخته را اعلام كرد و در سال 1343 هجري شمسي پيكر او از مدرسه كاظميه تا ميدان شوش تشييع و سپس به قم حمل شد و به دستور آية ا... مرعشي در قبرستان ابوحسيني در ايوان اختصاصي علما مدفون گرديد. بر لوح قبر آن بزرگ چنين آمده است:

هو الحي الذي لا يموت

مضجع شريف فقيد سعيد حجةالاسلام آقا شيخ محمد ابراهيم آيتي بيرجندي اين مرحوم ثقةالاسلام آقا شيخ محمد که در سوم جمادي الثانيه 1384قمري مطابق هفدهم مهرماه يکهزار و سيصد و چهل و سه شمسي دعوت حق را اجابت کرد. معظم له داراي ملکات نفسانيه و جامع علوم عقليّه نقليّه، مروج طريقه جعفريه بود. آثار و تأليفاتي بس گرانبها از خود باقي گذاشت.

* صفات ايشان:

مرحوم دكتر آيتي انساني وارسته و سليم النفس، بسيار صبور و به حقيقت از مردان با كمال راستين عهد خود بود. در تحقيق و تجسس علمي بسيار دقيق عمل مي كرد. مزيت او در كارهاي علمي بر اين بود كه علم قديم را با روش جديد جمع داشت و نيك دريافته بود كه جامعه علمي كنوني چه نيازي دارد و چگونه بايد در حوزه كردن مسايل قديمي قدم بر داشت، نمونه كامل اثر او كه بدين شيوه تدوين شده است، رساله اجتهادي دكتري او به نام مقولات (مبحثي از منطق) را بايد نام برد كه با توجه به اصول بجا گفتن و به اندازه گفتن و به زبان روشن بيان كردن و مبتني بر مأخذ قديم و كتابهاي اروپايي تدوين گرديده است. يکي از دوستان و ارادتمندان حضرت استاد آيتي از حالات و روحيه هاي زيباي ايشان اندک سخني گفته اند پرمغز و ارزشمند که نشان از روحي لطيف و ضميري روشن دارد که در اينجا نقل مي شود: « دوست دانشمند ما دکتر محمد ابراهيم آيتي نمونه اي کامل از مردان راه خدا و برگزيده اي از مردم پرهيزکار روزگار ما بود0 مرحوم دکتر آيتي انساني وارسته و سليم النفس، بسيار صبور و سليم، کم گوي و گزيده گوي و به حقيقت از مردان با کمالِ راستين در عهدي بود که از اين خصايص و صفات نمونه هاي بسيار ديده نمي شود.» يکي از نويسندگان درباره ايشان مي گويد: « انديشمند و محقق اسلامي فرزند حوزه و دانشگاه مرحوم حجةالاسلام و المسلمين دکتر محمد ابراهيم آيتي دانشمندي باتقوا، استادي کثيرالاطلاع، سخنوري متبحر و مورخي با حقيقت بود. او در همه عمر با کمال اخلاص مشغول خدمت به دين و علم بود و همانند سربازي فدکار و از خود گذشته انجام وظيفه مي نمود و همواره پاسدار مرزهاي عقيده و ايدئولوژي اسلام بود.» استاد احمد آرام در مقدمه کتاب آيينه اسلام درباره او مي گويد: « مرحوم آيتي از مرداني بود که به گزاف سخن نمي گفت. اهل تحقيق و تتبع بود و آنچه را که نمي دانست يا در دانسته خود شک داشت براي آنکه فقط چيزي گفته يا نوشته باشد بر زبان يا قلم نمي آورد. در مجلسي که دست کم هفته اي يکبار با هم بوديم کمتر از ديگران سخن مي گفت ولي هرگاه کساني را مي ديد که به مکابره مي خواهند حقي را پايمال کنند و باطلي را بر کرسي بنشانند آنگاه ديگر خاموشي را روا نمي داشت و آنچه را که گفتني بود بي کم و زياد مي گفت»

* تاليفات استاد:

ترجمه تاريخ يعقوبي - ترجمه كتاب البلدان يعقوبي - تصحيح تفسير شريف لاهيجي - تاريخ اندلس و حكومت مسلمين در اروپا - افكار جاويد محمد ترجمه از انگليسي - جهان در قرن بيستم ترجمه از انگليسي - گفتار عاشورا - آيينه اسلام ترجمه از عربي - سرمايه سخن - فهرست ابواب و فصول اسفار ملاصدرا - مرجعيت و روحانيت. مرحوم آيتي دو كتاب مهم ديگري را در دست طبع داشت و به پايان رسانيد كه رخت از جهان بربست، يكي جلد دوم تاريخ يعقوبي و ديگري مقولات عامه كه رساله ختم تحصيلات او بود. دكتر آيتي با دوستان صميمي و صديق خود در راه انتشار كتاب نيز همكاري داشت و يكي از بانيان در شركت انتشار بود. از ديگر تأليفات استاد "تاريخ شهداي اسلام" و "تاريخ پيغمبر اسلام" است كه يكي از مراجع مهم تاريخ اسلام در حوزه و دانشگاه به شمار مي رود.

* والدين و انساب:

پدر محمد ابراهيم آيتي شيخ محمد قائني پيش نماز روستاي گازار بود كه به امور شرعي مردم رسيدگي مي‏كرد. او در سلك روحانيت و در امور ديني خود و مردم كوشا بود. وي كه توفيق تربيت در دامن مادر متدين پيدا نموده بود رشد كرد و به سن تحصيل رسيد. محمد ابراهيم آيتي مقدمات عربي از پدرش شيخ محمد قائني ياد گرفت تا اينكه به نه سالگي كه رسيدند پدر در سوم ماه رمضان 1342 مرحوم شد.

* تحصيلات رسمي و حرفه اي:

هفت ساله بودم كه پدرم مرحوم شيخ محمد قائني مرا براي فراگيري قرآن مجيد و خواندن كتابهاي فارسي مذهبي و اخلاقي از قبيل عين الحيات و جلاء العيون و حلية المتقين مرحوم مجلسي نزد «آخوند ملا عبداللّه گازاري» برد و به وي سپرد. مقدمات عربي را از مرحوم پدرم فرا گرفتم، نه ساله بودم كه پدرم در سوم ماه رمضان سال 1342قمري مرحوم شد. پس از آن شرح « قطرالندي» و « القيه» ابن مالك « سيوطي» و « شرح جامي» را نزد همان ملا عبداللّه و « محمد ابراهيم بويكي» خواندم. سيزده ساله بودم كه با اجازه مادرم براي ادامه تحصيل به شهر بيرجند رفتم و مدت پنج سال در مدرسه معصوميه كتابهاي « حاشيه» ملاعبداللّه يزدي و « شرح شمسيه» در منطق، « شرح نظام» « مغني البيب» در صرف و نحو و قسمتي از « مطوّل» در معاني و بيان و بديع و « معالم» و قسمتي از « قوانين الاصول» ميرزاي قمي در اصول، « تبصرة» علامه حلّي و « شرح لمعه» شهيد ثاني در فقه و مختصري حساب و هيأت و مقداري از شرح « سبعة معلّقه» را خواندم. در اين مدت پنج سال در شهر بيرجند از محضر مرحوم حاج شيخ محمد باقر آيتي بيرجندي و آيةاللّه حاج شيخ محمد حسين آيتي و مرحوم شيخ غلامرضا فاضل و آقاي حاج شيخ محمد علي ربّاني و مرحوم حاج ملا محمد دهكي استفاده بردم و شاگردي آنها را نمودم. هيجده ساله بودم كه براي ادامه تحصيل به مشهد مقدس مشرّف و در مدرسه باقريه ساكن شدم و بقيه شرح لمعه و مطول و قسمتي از فصول و قسمت منطق شرح منظومه حاج ملا هادي سبزواري و آنگاه تمام سطح مكاسب، رسائل شيخ انصاري و كفايه آخوند خراساني را در محضر استادان فرا گرفتم. ضمنا هيئت قديم را نزد مرحوم حاج شيخ هاشم قزويني و آقا شيخ مجتبي قزويني و آيةاللّه ميرزا حسين فقيه سبزواري و آيةاللّه اديب نيشابوري و مرحوم حاج شيخ حسن پايين خياباني و برخي اساتيد ديگر خواندم. در همان حال با درس خارج فقه و معارف مرحوم آقا ميرزا مهدي اصفهاني آشنا شدم و با شوق فراوان در حدود دو سال به درس پر بهره ايشان مي‏رفتم و در همين اوقات به درس شرح منظومه آقا ميرزا مهدي فرزند مرحوم آقا بزرگ حكيم مي‏رفتم و از اين راه با فلسفه قديم آشنا شدم. آشنايي من با متون عالي فلسفه قديم از قبيل شرح اشارات، شفاي بوعلي و اسفار مرحوم آخوند ملاصدرا در خارج از محيط طلبگي بود.» آيتي پس از فراگيري دروس حوزه‏هاي علوم ديني به دانشگاه راه يافت و او در همان دانشكده معقول و منقول تهران تحصيل كرده بود و موفق به اخذ درجه دكتري شده بود. ايشان علاوه بر علوم اسلامي و ادبيات عرب به زبان انگليسي نيز احاطه كامل داشت و از اين راه با انديشه‏هاي غربي و متون و روش تحقيق آنان آشنا گرديد.

* خاطرات و وقايع تحصيل:

حوزه‏هاي درس هرگاه محدود به چند نفر و كم جمعيت بود غالبا در اطاقهاي مسكوني مدارس و درسهاي سطوح عالي و خارج كه جمعيت بيشتري در آن شركت مي‏داشت بيشتر در مدرس‏هاي نسبتا وسيع مدارس كه فرش آن در تابستان و زمستان منحصر به حصير بود و يا در شبستان‏هاي مساجد كه نيز در تابستان و زمستان حصير فرش و بسيار سرد بود و هرگز بخاري نمي‏ديد، تشكيل مي‏گرديد. كساني كه اهل كار و تحصيل بودند تقريبا تمام وقتشان به درس خواندن و مطالعه كردن و مباحثه كردن همان درسها و (اگر خود از فضلاي حوزه بودند) به درس گفتن برگزار مي‏شد و فقط در هفته‏اي دو روز پنجشنبه و جمعه تعطيل بود، كه آن هم احيانا با درسهاي تعطيلي از قبيل رياضيات و هيئت و تفسير و حديث و جز اينها مي‏گذشت.زندگي طلبگي بسيار ساده و در عين حال پرنشاط برگزار مي‏شد. در آن تاريخ كمتر افكار اجتماعي به محيط طلبگي راه داشت و گير و داري هم اگر پيش مي‏آمد از حدود حجره‏هاي مدارس تجاوز نمي‏كرد. تا در بيرجند بودم با اينكه مدرسه معصوميه اوقاف زيادي داشت، به طلبه مدرسه چيزي نمي‏رسيد و متصدّيان اوقاف تمام درآمد موقوفه را مي‏خوردند و زندگاني ساده طلاب منحصرا از كمكهاي پدران و مادرانشان مي‏گذشت.اما در مشهد مقدس چون از طرفي موقوفات مدارس سرشارتر بود و از طرف ديگر متصديان اوقاف آنجا مانند متصديان اوقاف بيرجند نبودند مختصر حق السكوت و قوت لا يموتي به طلاب داده مي‏شد و روزي كه وارد مشهد شدم متصدي اوقاف مدرسه باقريه آقا شيخ جواد شيخ الاسلامي اصفهاني به ديدن من آمد و از همان روز مبلغ سي ريال ( كه شهريه كامل آن مدرسه بود) حقوق ماهيانه براي من قرار ساخت و اين مبلغ در آن تاريخ براي زندگي طلبگي متوسط يك نفر به خوبي كفايت مي‏كرد.

* فعاليتهاي ضمن تحصيل:

از امتيازات بسيار ارزنده حيات علمي محمد ابراهيم آيتي اين است كه او هرگز خود را در علوم متداول حوزه‏ها و مجامع علمي محدود نساخت. گو اينكه راز موفقيت هر انديشه‏ورِ دلسوز و تلاشگر و كاوشگر پر توفيق اين است كه خودجوش و زيركانه بيابد چه چيزي را بايد بخواند و كدام راه را برود. بدينسان او در تاريخ دوره اسلامي و تاريخ پيامبر و اهل بيت نيز تلاش فراوان كرد و يكي از متخصصان اين رشته در آمد و از تأليفات ايشان نيز اين نكته آشكار خواهد شد. شهيد مطهري در تمجيد از مقام علمي و زحمات ايشان چنين ياد مي کند: «آقاي آيتي يک مورخي است نسبت به تاريخ صدر اسلام، من به جرأت مي توانم بگويم در همه تهران و شايد در همه کشور کسي نداريم که به تاريخ صد ساله اول اسلام مثل آقاي آيتي احاطه داشته باشد. کسي مثل او نيست که به جزئيات اين قسمت از تاريخ احاطه و اطلاع داشته باشد. اين مرد بر تمام متون تاريخي اين قسمت مسلط است و جزئياتش را مي داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسيد، يک يک آدمهايش را مي شناسد. حتي گاهي مي گويد پدرش کيست، مادرش کيست، خويش و تبارش کيستند. حرفي که اين مرد بگويد سند است... ايشان آخرين اثري که تأليف کرده اند و دانشگاه چاپ کرده است کتابي است در تاريخ اندلس. کتاب بسيار خوبي است و درباره حادثه اسلامي بزرگي است که ما مسلمانان و بالاخص ايرانيها در موضوع اين حادثه خيلي تقصير کرده ايم. اين تاريخ را بگيريد و بخوانيد.» از ديگر خصوصيات او تحقيق هاي نو و بديع است. او در تاريخ به بررسي و کنکاشي ارزنده پرداخت و نکات ابهام و نقاط کور را شناسايي کرد و به بحث و بررسي در آن پرداخت. اين خصلت او در کتاب بررسي تاريخ عاشورا به خوبي ظهور کرده است يعني او در اين قضيه مطيع و دنباله رو هيچ کس نيست و آزادانه و زيبا بر اساس مباني اصيل و اساسي قرآن و عترت و با عقل سليم و ذهل جوال خويش به ميدان آمده و به راستي به نقد احياگري در جريان عاشورا دست زده است. ترجمه هاي او نيز از کارهاي اصيل و بديع به حساب مي آيد که از آن جمله « البلدان» و « تاريخ يعقوبي» هر دو از ابن واضح يعقوبي است. يکي از نويسندگان درباره روش و شيوه او در تحقيق گويد: « در تحقيق و تجسس علمي مردي دقيق و جويا بود. مزيّت او در کارهاي علمي بر اين بود که علم قديم را با روش جديد آن چنانکه پسند طباعِ ابناء روزگار باشد جمع داشت و نيک دريافته بود که جامعه علمي کنوني چه حاجت و نيازي دارد و چگونه بايد در عرضه کردن مسائل قديم قدم برداشت. نمونه کامل اثر او که بدين شيوه تدوين شده است رساله اجتهادي دکتري او را به نام « مقولات» ( مبحثي از منطق) بايد نام برد که با توجه به اصول به جا گفتن و به اندازه گفتن و به زبان روشن گفتن و مبتني بر مآخذ قديم و کتب اروپايي تدوين کرده است.»

* استادان و مربيان:

از استادان محمد ابراهيم آيتي در زمينه هاي مختلف درسي مي توان به موارد زير اشاره كرد: آخوند ملا عبدالله گازاري ابن مالك محمد ابراهيم بويكي ميرزاي قمي علامه حلي شهيد ثاني باقر آيتي بيرجندي شيخ محمد حسين آيتي غلامرضا فاضل شيخ محمد علي رباني حاج ملا محمد دهكي ملا هادي سبزواري شيخ انصاري آخوند خراساني شيخ هاشم قزويني مجتبي قزويني حسين فقيه سبزواري اديب نيشابوري حسن پايين خياباني ميرزا مهدي اصفهاني ميرزا مهدي فرزند مرحوم آقا بزرگ حكيم آخوند ملاصدرا

* فعاليت هاي آموزشي:

محمد ابراهيم آيتي پس از فراگيري دروس حوزه‏هاي علوم ديني به دانشگاه راه يافت و در كنار تدريس به تحصيل نيز پرداخت. در سال 1334شمسي در دانشكده علوم معقول و منقول مشغول به تدريس شد و درسهاي تاريخ اسلام، تاريخ تمدن اسلام، فقه( دوره ليسانس) و فقه الحديث( دوره دكتري) را درس مي‏داد.

* ساير فعاليتها و برنامه هاي روزمره:

از دوستان محمد ابراهيم آيتي، شهيد مطهري، آيةاللّه بهشتي و آيةاللّه طالقاني بود و با هم مراوده علمي و مباحثه داشتند. در آن زمان نواي بيداري در بعضي از مجامع علمي و فرهنگي برخاسته بود و حركت‏هاي خودجوش ارزشمندي براي شناخت درست اسلام ايجاد شده بود. كار مهم انديشه وران آن روز تغذيه فكري اين مجامع بود و استاد آيتي يكي از كساني بود كه در انجام اين مهم كوشا بود. در انجمن اسلامي مهندسان، جلسات ماهانه ديني كه شهيد مطهري نيز سخنراني داشت شركت داشت و به سخنرانيهاي ارزشمندي مي‏پرداخت و اين سخنرانيها بلافاصله تايپ و تكثير مي‏شد و با استقبال فراواني نيز روبرو گشت.يكي از تلاش‏هاي تحسين برانگيز ايشان تلاش در راه انتشار كتابهاي مذهبي بود كه از آن جمله تلاش گروهي ايشان و همراهانش منشأ ايجاد « شركت انتشار» گرديد. باري او در راه اصلاح ساختار فرهنگي و اجتماعي جامعه خويش از هيچ خدمتي فروگذار نكرد و با قلم و زبان و دست خويش هر آنچه كرد براي احياي فكر ديني و انديشه الهي بود.او همچنين در پرداختن به برخي موضوعات اسلامي و پيراستن نقص‏ها و خرافه‏ها متون اصيل و استواري را عرضه كرد که از آن جمله « بررسي تاريخ عاشورا» که ابتدا در راديو ايران آن زمان پخش گرديد و نيز « سيماي اميرالمؤمنين از مسجد الحرام تا مسجد کوفه» و برخي مباحث ديگر که به صورت مقاله ارائه شده است. کتاب « سرمايه سخن» را که در مناسبت هاي اسلامي طول سال مي باشد براي واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت هاي گوناگون مطالب صحيح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تکيه بر متون مطمئن معارف دين را طرح کنند.

* آرا و گرايش هاي خاص:

از خصوصيات محمد ابراهيم آيتي تحقيق‏هاي نو و بديع است. او در تاريخ به بررسي و كنكاشي ارزنده پرداخت و نكات ابهام و نقاط كور را شناسايي كرد و به بحث و بررسي در آن پرداخت. . معظم له داراي ملكات نفسانيه و جامع علوم عقليّه نقليّه، مروج طريقه جعفريه بود.

* آثار و تالیفات:

1-  افكار جاويد محمد

ويژگي اثر: اين كتاب ترجمه‏اي است از متن انگليسي

2-  آندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا

ويژگي اثر: به طوري كه ايشان در مقدمه كتاب ذكر مي‏كنند اين اثر حاصل تحقيق و تدريس سال‏هاي 1337و 1338دوره ليسانس دانشكده معقول و منقول تهران است و ايشان در اين كتاب تاريخ حوادث مهم هشت قرن حكومت مسلمين در اروپا را به تفصيل بيان كرده‏اند كه شامل تاريخ حكومتها، دست نشاندگان حكام عباسي و غير آن مي‏باشد. اين كتاب در سال 1340در 357صفحه چاپ شده است.

3-  آيينه اسلام

ويژگي اثر: ترجمه‏اي است از متن عربي آن اثر نويسنده تواناي مصري دكتر طه حسين كه در تهران وسيله شركت انتشار به چاپ رسيده است.

4-  بررسي تاريخ عاشورا

ويژگي اثر: اين خصلت او در كتاب بررسي تاريخ عاشورا به خوبي ظهور كرده است يعني او در اين قضيه مطيع و دنباله‏رو هيچ كس نيست و آزادانه و زيبا بر اساس مباني اصيل و اساسي قرآن و عترت و با عقل سليم و ذهل جوال خويش به ميدان آمده و به راستي به نقد احياگري در جريان عاشورا دست زده است.خمير مايه اين كتاب را مجموعه هفده سخنراني دكتر آيتي در راديو ايران در سال‏هاي 1343 - 1342تشكيل مي‏دهد. اين اثر به همت استاد علي اكبر غفاري تنظيم و چاپ شده و تاكنون در حدود 10نوبت تجديد چاپ شده است.

5-  تاريخ پيامبر اسلام

ويژگي اثر: اين كتاب تحقيقي است مستند، گسترده و دقيق بر اساس متون كهن در پيرامون حيات اشرف مخلوقات هستي حضرت رسول اكرم (ص)كه مؤلف در تنظيم آن زحمات فراواني را متحمل شده‏اند. اين كتاب با تعليقات و اضافاتي از دكتر ابوالقاسم گرجي از طرف دانشگاه تهران چاپ شده و چندين بار تجديد چاپ گرديده است.

6-  ترجمه البلدان يعقوبي

ويژگي اثر: اين كتاب نيز به وسيله بنگاه ترجمه و نشر كتاب در سال 1356در 211صفحه چاپ شده است.

7-  ترجمه تاريخ يعقوبي

ويژگي اثر: اين كتاب در دو جلد ضخيم چاپ شده است و از ترجمه‏هاي ارزشمند متون تاريخي به حساب مي‏آيد به طوري كه در سال 1342اين ترجمه به عنوان كتاب سال شناخته شد. متخصصان ترجمه نسبت به ترجمه‏هاي دقيق و اصولي مرحوم آيتي اعتماد خاصي دارند. اين اثر نيز چندين بار تجديد چاپ شده است.

8-  تصحيح تفسير شريف لاهيجي

ويژگي اثر: مرحوم استاد آيتي جلد 3و 4 اين تفسير را به صورت زيبا و اصولي تصحيح نموده‏اند و در سال 1340از طرف اداره اوقاف تهران به چاپ رسيده است.

9-  خطبه‏هاي رسول اكرم(ص)

ويژگي اثر: به زبان عربي نگارش يافته و تاكنون چاپ نشده است.

10-  راه و رسم تبليغ

ويژگي اثر: مقاله‏اي است كه در كتاب گفتار ماه جلد دوم، ص 174 - 149به چاپ رسيده است.

11-  سرمايه سخن

ويژگي اثر: اين كتاب به انگيزه تقويت و غني سازي سخنرانيهاي اسلامي تهيه شده است و مجموعه 80مقاله درباره مناسبت‏هاي مذهبي است كه سي مجلس آن درباره ماه مبارك رمضان، بيست و پنج مجلس درباره ماه محرم و صفر و بيست و پنج مجلس ديگر در مناسبت‏هاي ديگر سال مي‏باشد. اين اثر به همت مرحوم آيتي و يكي از دوستانش به نام سيد محمد باقر سبزواري تهيه و تنظيم شده و در سال 1339به چاپ رسيده است.

12-  سيماي اميرالمؤمنين از مسجدالحرام تا مسجد كوفه

ويژگي اثر: اين كتاب سخنراني استاد در جلسه ماهانه ديني است كه ابتدا در كتاب گفتار ماه، ج 3ص 164 - 1296چاپ شده و سپس به صورت جداگانه به زيور طبع آراسته گرديده است.

13- شهداي اسلام

ويژگي اثر: به عربي است و تاكنون چاپ نشده است.

14- فهرست ابواب و فصول اسفار

ويژگي اثر: اين مقاله در يادنامه ملاصدرا به چاپ رسيده است.

15- كتاب و سنت

ويژگي اثر: در كتاب گفتار ماه جلد اول، ص 225تا 252 به چاپ رسيده است.

16- گفتار عاشورا

ويژگي اثر: با همكاري عده‏اي از انديشه وران.

17- مجموعه سخنرانيها در مورد شخصيت‏هاي برجسته عالم اسلام

ويژگي اثر: و مقالات و سخنرانيهاي علمي و تحقيقي ارزشمندي كه براستي شايسته است در يك مجموعه ارزشمند گرد آيد.فرازهايي از انديشه استاد آيتي

18- مرجعيت و روحانيت

ويژگي اثر : اين كتاب را نيز با همكاري عده‏اي از نويسندگان تأليف كرده است.

19- مقولات عشر

ويژگي اثر: اين كتاب رساله تز دكتراي آن مرحوم مي‏باشد و در روزنامه 1371 / 6 /5 ورد بررسي و تبيين قرار گرفته است.

20- همه مسؤول يكديگريم

ويژگي اثر: مقاله‏اي است در كتاب همه مسؤول يكديگريم كه بحث زيبايي درباره امر به معروف و نهي از منكر نموده است. كتاب توسط انتشارات تشيّع در سال 1356به چاپ رسيده و مقاله در كتاب گفتار ماه، ج 1ص 76 - 45نيز چاپ شده است.

فرازهايي از انديشه استاد آيتي:

دين داري و دين شناسي

دين داري غير از دين شناسي است. برخي از مردم به خدا و رسول دين و آئين عقيده دارند و در انجام مراسم مذهبي کوشش به سزا مي کنند، اما دين شناس نيستند و کوششهاي آنان غالبا جاهلانه و عاميانه است. همين مردم که گاهي به قصد قبت با خدا مي جنگند و براي خاطر دين به دين و دينداران حمله مي کنند... اينطور نيست که هر مسلماني بفهمد مسلماني چيست، بسا مي شود شخص در عين آنکه مسلمان و متديّن باشد فکري يا افکاري ضد دين داشته باشد و به نام توحيد و خداشناسي، شرک ورزد و به نام اخلاص ريکاري کند... مردم ديندار بايد بيش از هر چيز به فکر دين شناسي باشند تا هم آبروي دين را نبرند و هم آنچه به نام دين انجام مي دهند مورد رضاي خدا و رسول باشد... يکي از افکار خطرنک ضد دين آن است که انسان تصور کند هر کاري که قيافه مذهبي پيدا کرد خوب است و ثواب دارد، اگر چه روح دين از آن بيزار و بي خبر باشد... براي همين خطرها بوده که برخي از بزرگان دين و دانشمندان مذهبي با آن که خود شايستگي تعليم و تربيت ديگران را داشته اند باز دين و عقايد و افکار مذهبي خود را بر امام زمان خود عرضه مي داشتند تا مبادا به نام دين چيزي را بر خلاف دين معتقد باشند يا به حساب دين کاري را بر خلاف دين انجام دهند. از جمله اينان يکي حضرت عبدالعظيم حسني (ع) ست.

تدبّر در قرآن:

اين فکر که قرآن مجيد از حدود فهم مردم خارج است و کتابي است مقدس که بايد آن را فقط به عنوان تيمن و تبرک در خانه هاي خود داشته باشيم... فکري است بي اساس و ضد قرآني و ضد دين... خداي متعال از بندگان خواسته است که در قرآن تدبر کنند... چه خوب است که هر مسلماني هر روز چند آيه از قرآن را به اين نظر بخواند و در آن نيک بينديشد و اگر عربي نمي داند لااقل به ترجمه آن توجه کند و از کلام پروردگار خويش که هيچ سخني نمي تواند جاي آن را بگيرد کسب فيض نمايد. اگر ده آيه براي ثواب مي خواند يک آيه هم براي تربيت شدن بخواند با اينکه روح ثواب همان اثر نيکي است که تلاوت قرآن در نفس انسان ايجاد مي کند و اگر خواندن قرآن يا هر عمل نيکي در نفس انسان هيچ اثر نکند ثواب داشتن اين عمل معني ندارد... بيگانه بودن از قرآن و نشناختن قرآن و عاجز بودن از خواندن و فهميدن قرآن براي مسلمان سزاوار نيست. قرآن مجيد را خداي متعال نازل کرده تا مسلمانان دنيا با همين قرآن آشنا شوند، قرآن را بخوانند و از آن دستور بگيرند و در اثر انس با قرآن با فضايل اخلاقي خو گرفته از رذايل اخلاقي پک و منزّه شوند، ثواب بردن از تلاوت قرآن هم جز آن نيست که روح انسان را تربيت کند و پيش ببرد. اگر کار خوبي مي کنيد و خدا به شما ثواب مي دهد، روح ثواب دادن خدا همان است که نفس شما، روح شما در اين عمل مرحله اي بالاتر برود و در مراحل کمال قدمي فراتر نهد و به تعبير ديگر چيزي بر شما افزوده شود تا کار نيک چيزي بر آدمي نيفزايد و او را از آن که بوده بهتر نکند و از مقامي که داشته است بالاتر نبرد معني ندارد که بگوييم آن کار ثواب دارد.

 منبع :

سایت مشاهیر خراسان جنوبی

پایگاه اطلاع رسانی بصیرت